مسجد جامع ارومیه
مسجد جامع ارومیه که به مسجد جامع رضائیه معروف است در مرکز شهر و درقسمت تجاری شهر واقع است و در ردیف آثار با ارزش به شماره ثبت243 در فهرست آثار ملي قرار دارد.
این مسجد که در دوره های مختلف تکمیل گردیده بصورت امروزی ساخته شده شامل مجموعه آثار از دوره های مختلف به شرح ذیل می باشد.
1- شبستان گنبد دار قدیمی که در واقع هسته اولیه بنا را تشکیل می دهد ودر ساختمان آن همه مشخصات یک بنای قدیمی و معماری اسلامی را می توان مشاهد نمود به احتمال قریب به یقین ساختمان این قسمت مربوط به دوره سلجوقیان می باشد.
2- داخل شبستان گنبد دار محراب گچبری نفیس قرار دارد که در تاریخ 676 ه.ق در زمان حکومت ایلخانییان با بهترین اسلوب و در حجمی بسیار بزرگ ساخته شده .
3- چهلستون قدیمی متصل به شبستان گنبد دار که زمان ساخت آن جدیدتر از شبستان اصلی به نظر می رسد و در خاک برداری از کف آن مقداری اشیاء شکسته متعلق به دوره ایلخانی بدست آمده، این چهلستون به علت ضایعات وارده چندین بار مورد تعمیر قرار گرفتته.
4- حجرات قدیمی اطراف صحن مسجد که مربوط به اوایل دوره زندیه بوده دست نوشته موجود زمان احداث آن را در مورخه 1184 ه.ق نشان می دهد.
5- قسمتهای نوساز اطرف صحن که به جای بافتهای قدیمی ساخته شده اند اکثراً متعلق به دوره اخیر می باشد.
بطوری که گفته شد مسجد از چند قسمت متفاوت و متعلق به دوره های مختلف ساخته شده شبستان گنبد دار و چهل ستون قدیمی آن با دونوع مصالح یعنی قسمت تحتانی با سنگ و قسمت فوقانی با آجر احداث گردیده. چون شبستان گنبد دار تکافوی انجام مراسم مذهبی را نمی داد و از طرفی این چهل ستون قدیمی مجاور آن نیز بصورت نیمه مخروبه رها شده بود از حدود 20 سال پیش، بیشتر ساختمانهای قدیمی ضلع شرقی مسجد را تخریب و بجای آن سالن نوساز بزرگی با سقف، شیروانی ساخته اند که هیچ گونه هماهنگی با قسمتهای قدیمی ندارد. حجرات اطراف صحن نیز که در حال حاضر خالی از سکونت طلبه شده بوده، لذا در اواخر سال 65 تخریب و چهلستون قدیمی با تعمیراتی که دفتر فنی در آن به عمل آورده بصورت آبرومندانه ای مرمت و مورد بهره برداری قرار گرفته است.
البته در اوائل انقلاب به دستور امام جمعه ارومیه حاج آقا حسنی محیط اطراف محراب و شبستان گنبد دار مسجد را تا ارتفاع 1.2 متر آجر نما ( آجر m 3 ) کرده بودند که در سال 79 توسط سازمان میراث فرهنگی تخریب و گچ بری ها سابق باز سازی شده اند.
بنای مسجد جامع رضاییه به قرن هفتم هجری منسوب است . در این بنای رفیع صنعت معماری درساختمان گنبد و شبستانهای طرفین و هنر گچبری و تزئینی وظرافت کاری های درون بنا مخصوصا” محراب قدیمی آن جلب توجه می نماید .
بعضی ها عقیده دارن که این ساختمان قبلا کلیسا بوده است ، در این صورت باید محرابی رو به غرب داشته باشد که نیست ، آثار محراب کلیسا دیده نمی شود ، بعضی می گویند این بنا از اول مسجد بوده ، در این صورت نیز میبایست محراب داشته باشد که ندارد ؛ وجای محراب کنونی محل در این معبد بوده ،در حقیقی معبد به اندازه 2.00 – 2.50 m پر شده است .
مسجد جامع ارومیه
از پشت دیوار محراب فعلی آثار در واقعی آن به چشم میخورد که در سمت چپ در مزبور گودالی به طول 1.50m و عرض 0.20 m موجود است که در این گودال سنگ که با خط میخی یا پهلوی حجاری شده بود ،در بین سالهای 1229 شمسی مسیونهای خارجی با پرداخت وجهی به صاحب خانه پشت معبد آن را کنده و برده اند .
در سال1184 ه.ق از طرف رضاقلیخان بیگلربیگی ( از روءسای افشار ) در دو طرف گنبد مزبور شبستان بسیار محکمی ساخته شده و صحن وسیعی به آن اضافه گردیده و در چهار سمت آن حجره های برای طلاب بوجود آوردند .
مسجد جامع یک مکان مذهبی بوده و می باشد، که در اطراف صحن آن نیز حجرات طلبه نشین ساخته شده و کتابخانه کوچکی نیز در ضلع غربی صحن وجود دارد. از خصوصیات بارز بنا مشابهت فرم پلان قسمت قدیمی بنا با کاخ ساسانی دامغان می باشد.بنا به روایاتی محل مسجد قبلاً جایگاه معبدی از دوره ساسانی بوده، که بعدها تبدیل به مسجد شده. علاوه بر گیرایی و حجم شبستان گنبد دار خطوط کوفی دور گنبد، محراب گچبری مسجد که یکی از بهترین گچبری های دوره ایلخانی می باشد شکوه و عظمت خاصی به بنا داده است.
توصیف بنا
موقعیت
مکان فعلی مسجد تقریباً در مرکز قسمت تجاری شهر محصور شده است، وساختمانهای متعدد قدیم، آن را احاطه کرده اند. مسجد جامع ارومیه در ضلع جنوبی با زار ارومیه در جوار خیابان اقبال واقع شده است. البته در سالهای اخیر به علت گسترش و نوسازی شهر و احداث خیابانهای متعدد در اطرف مجموعه، اتصال بافت قدیم در این قسمت از شهر به هم خورده است. اما، باید توجه داشت که عمده آثار قدیم باقی مانده شهر ارومیه در این نقطه قرار گرفته اند، که شامل مسجد جامع و مجموعه بازار ثبت شده می شود.
معرفی مشخصات مجموعه مسجد جامع
مسجد جامع ارومیه حیاطی مستطیل شکل دارد، که حدود m 120 پائین تر از کوچه های مجاور قرار گرفته است. صحن مذکور با دو ورودی، به راسته سنگ فروشان و بازار قدیم ارتبط دارد.در اضلاع چهار گانه حیاط، واحدهای ساختمانی مربوط به مسجد قراردارند .بنا به مندرجات برخی از کتابهای تاریخی، تا حدود 50 سال پیش، داخل حیاط درختان فراوان وجود داشت. در آن تاریخ، متولیان وقت مسجد، ضمن تعمیرات قسمتهای مختلف،درختان مذکور را قطع کردند و نحوه باغچه بندی آن را نیز تغییر دادند. از جمله بعد از آجر فرش کردن صحن، چهار باغ کوچک در داخل آن به وجود آوردند که در سال 1361 ، از سوی ستاد بر گذاری نماز جمعه، این باغچه ها به محوطهء آسفالت کاری شده تبدیل شد در وسط حیاط، حوض سنگی مدورنسبتاً بزرگی قرار داشت، که همکنون اثری از این حوض وجود ندارد. آب این حوض از جوی سرپوشیده ای که از سرای شجاع الدوله عبور می کرد، تأمین می شد.بعد از پر شدن حوض و رفع نیازهای مجموعه، مازاد آب مذکور به صرف گرمابه ” قوشلار” که در نزدیکی مسجد قرار داشت می رسید. که برای هدایت این آب به حیاط مسجد، بطور سرپوشیده وبوسیله لوله های سفالین ( تنبوشه) انجام می شد.
همچنین برای مواقع ضروری، یک حلقه چاه در گوشه صحن حفر شده بود. درضمن، برای مصارف آب مورد نیاز باغچه ها و زیبایی محوطه به وسیله اب نماها و جویهای سنگ فرش، تقسیمات جالبی در داخل حیاط به وجود آمده بود. اما هنگام قطع درختان کهنسال صحن مسجد،این شیوه آرایش از بین رفت.
شبستان گنبد دارمربع شكل
اين قسمت، هسته اوليه وقديمي ترين بخش مجموعه مسجد به حساب مي آيد.گنبد خوش تركيب آن،از نظر تناسبات معماري، عظمت ،ارتفاع،عرض دهانه ،تقسيم بندي هاي نماهاي خارجي، حجم فضاي داخلي به ويژه با داشتن محراب گچ بري با ارزش وبسيار بزرگي از دوره ايلخاني وكتيبه خاي متعدد به خط هاي :كوفي،نسخ وثلث ،بسيار مهم ودر خور توجه وبررسي است.
اين شبستان پلاني مربع دارد،كه شالوده آن بر روي چهار جرز سنگي استوار است.در هر ضلع از شبستان به ا ستثناي ضلع جنوبي ، دو طاق نماي بزرگ وجود دارد كه با توجه به طرح كوشك مانند آن ، پيش از اين، از اين بخش مسجد به عنوان ورودي استفاده مي شد.اما دردخل وتصرفات بعدي وبراثرالحاقاتي كه دردو طرف شبستان به وجود آمد، ورودي هاي سمت حياط مسدود شد واز چهار طاق نماي اضلاع غربي وشرقي نيز به عنوان در هاي رابط با چهل ستون وسالن نوساز استفاده مي شودموضوع جالب در اين جا، مشابهت پلان مسجد با كاخ ساساني دامغان مي باشد. تركيب پلان شبستان با تعدادي از چهل ستون هاي مجاور،اين وجه اشتراك را كاملا” نشان مي دهد .مصالح به كار رفته در ساختمان شبستان گنبد دار. از دو ماده متفاوت انتخاب شده است .بدنه اطاق مربع شكل تا ارتفاع حدود 4.5 متراز كف فعلي صحن ،از سنگ هاي منظم خاكستري رنگ با ملات گچ وخاك ، وبدون نما سازي وهيچ نوع پوششي ساخته شده است. از بدنه سنگي مذكور به بالا، مصالح شبستان تبديل به آجر مي شود
براي نما سازي بخش آجري جبهه خارجي ، با رعايت فواصل نسبتا” زياد ويكنواخت در ميان آجرهاي بكار رفته مانند ديگر بناهاي دوره سلجوقي محلي براي نقش مهر وخطو ط وطرح هاي ديگر در نظر گرفته بودند كه متاسفانه به علت شرايط جوي منطقه ودخالت هاي بعدي نقوش وخطوط احتمالي كه احيانا” در اين بندها بر روي ملات گچ وجود داشت، از بين رفت. با توجه به بقاياي محراب گچ بري قديم كه در زير محراب فعلي مسجد(محراب ايلخاني) پنهان شده است ، مي توان نتيجه گرفت كه اين قسمت از مسجد در زمان سلجوقيان احداث شد،وديگر واحدهاي مجاور به تدريج در اطراف آن شكل گرفت وبه وجود آمد.
محمد تمدن در كتاب تاريخ رضائيه مي نويسد:((گنبد آن را تعميير كردند ودر اين تعمييرات، به اصول فني خياوكهاي مارپيچي سطح خارجي گنبد صدمه وارد شده است و…با هزينه گران آن خياوك ها را ذره به ذره دور مي ريزندو…تا به جاي تسطيح شده آنها، كاشي كاري نمايندو… كاشي هايي كه روي گنبد، بيش از چهل سال دوام نياورد
با توجه به توصيف مذكورواظهارات معماران، معلوم مي شود كه بعد از دوبار كاشي كاري نامطلوب ، مجبورشدند كه روي گنبد مذكور را با شيرواني پوشش دهند.نكته قابل توجه كه در اين نوشته بدان اشاره شد، وجود خياوكهاي مارپيچي سطح بام گنبد بود.
در سال هاي 1350 و1351 براي هماهنگي در نماي اصيل مجموعه وحفظ شيوه اصلي آن ،شيرواني مذكور برداشته شد.بعد از تعمييرات لازم، باتوجه به نمونه هاي باقي مانده آجر چيني قديم كه در محلي بالاتر از بدنه سنگي اتاق گنبد دار وجود داشت، سطح خارجي گنبد را كاملا” آجر فرش كردند. براي حفظ محراب گچ بري شده حجيم آنكه براثر نفوذ رطوبت قسمت هاي تحتاني آن آسيب زيادي ديده بود، دفتر فني ، كف شبستان را كانال كشي كرد. در سال هاي اخير ، از سوي سازمان ميراث فرهنگي ،قسمت هاي پايين واز بين رفته محراب ،مرمت وبازسازي شد.
جبهه داخلي شبستان گنبد دار
شبستان گنبد دارقديم مسجد جامع داراي طرحي مربع است كه به شش طاقنماي، به بيرون راه دارد.در ضل جنوبي آن ،محراب قرارگرفته است. در سه ضلع از چهار ضلع اتاق مربع ، شش باب پنجره قوس دار تعبيه شده است. دو باب پنجره ضلع جنوبي به هنگام ساختمان محراب بزرگ ايلخاني ، مسدود شدند ودر زير محراب گچ بري شده قرار گرفتند.اين پنجره ها ،بالاي طاق نما هاي اطراف شبشتان قراردارند.حدود 70 سانتيمتر بالاتر از پنجره هاي مذكور ،چهار باب پنجره ي ديگر در چهار طرف گنبد ساخته شد .
براي تبديل اتاق مربع به كثير الاضلاع، از گوشواره وفيل پوش هاي مناسب به نحو بسيار ماهرانه اي استفاده شده است. پايه مدور گنبد ازروي طرح 32 ضلعي شروع وبا خيز نسبتا”كشيده اي ، به انتهاي آن ممي رسد. بخش پايين شبستان تا ارتفاع 80 سانتيمتر با كاشي هاي خشتي سبز رنگ ازاره سازي شده بود،كه در تعمييرات بعدي روي.
1- كتيبه هاي دور طاق نما ها وپنجره ها
شبستان شش طاق نما دارد .اطراف اين طاق نما ها به وسيله اندود گچ كادر بندي شده است در داخل حاشيه نسبتا” باريكي بر روي قاب اطراف آنها ، كتيبه هايي به خط نسخ سفيد بر زمينه مشكي نوشته شده، كه اكثر آنها جديد است. در اطراف پنجره هاي نور گير اطراف شبستان نيز بع از حاشيه سازي -كه به تبعيت از شكل پنجره ها منظور شده –كتيبه هايي به همان صورت نوشته شده است.
2- كتيبه ساقه گنبد
در محلي كه ساقه مدور گنبد شروع مي شود ،بقاياي كتيبه اي از جنس گچ به رنگ سفيد بر زمينه مشكي ديده مي شود، كه درحاشيه نسبتا” عريضي نوشته شده است.كتيبه مذكور براثرعوامل نامساعد به ويژه نفوذ آب به جداره داخلي گنبد ورطوبت حاصله،آسيب زيادي ديده وحدود 90% آن فرو ريخته بود . ولي در سال هاي اخير به همت مسئولان ميراث فرهنگي استان آذربايجان غربي ، قسمتي از كتيبه مذكور به همان شكل اوليه باز سازي ومرمت شده است .
3- كتيبه دور اتاق شبستان
قبل از اينكه اتاق مربع شكل به كثير الاضلاع تبديل شود،دربالاي محراب نفيس گچ بري شده مسجد، در يك كادر نسبتا” عريضي، كتيبه كوفي بسيار با ارزش به صورت برجسته در دو حاشيه باريك كه با نقوش گل وبته ظريفي تزيين شده است، وجود دارد . به نظر مي رسد كه ابتداي كتيبه از گوشه جنوب غربي شبستان شروع، وپس ازدور زدن چهار ضلع اتاق به همان محل ختم مي شود . اين كتيبه از نظر سبك كار ونوع گچ بري ، بسيار گيراست ومي توان آن را مكمل محراب مسجد محسوب كرد.ولي به علت روش پيچيده ساخت آن،كتيبه فوق خوانده نمي شود.
4 – كتيبه هاي محراب گچ بري شده
محراب گچ بري شده بزرگي كه در ضلع جنوبي شبستان گنبد دارودر محل محراب قديمي تر (سلجوقي) به صورت برجسته والحاقي قرارگرفته، در رديف قديمي ترين ، پر كارترين، وبزرگ ترين محراب هاي گچ بري شده زمان ايلخانيان است.
نویسنده : مسعود زمانیها
با معمار نمونه همراه باشید
