میدان ارگ سلطنتی تهران
نخستین قسمت از ارگ سلطنتی قدیم که از شهر وارد آن می شدند . میدان وسیعی بود از عهد زندیه،که در زمان فتحعلی شاه به آن میدان ارگ و بعدها”میدان شاه”و “میدان توپخانه” و بلاخره “باغ گلشن” می گفتند و اینکه همان میدان ارگ نام دارد . در تصویری که فلاندن نقاش و جهانگرد فرانسوی در سال 7-1256ه.ق. از این محل نقاشی کرده است وضع میدان و عمارت سر در حیاط تخت مرمرو در سمت راست آن برج آغامحمدخانی ودر سمت چپ دهانه کوچه ای که بعدها “خیابان نایب السلطنه”نامیده شده و صف توپچیها و توپ مروارید که در وسط میدان بروی سکویی قرار دارد،به خوبی نمایان است واین قدیمی ترین تصویری است که از این میدان در دست داریم .
در سال 1267ه.ق. در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر که قلعه ارگ سلطنتی را تعمیر می کردند ضمنا میدان ارگ را نیز تجدید عمارت کرده آنرا”میدان توپخانه” نامیدند. در اطراف میدان ارگ چندین سر در و عمارت وجود داشت که اهم آنها عبارت بود از :سر در نقاره خانه،عمارت تلگرافخانه،عمارت دفترخانه یا عمارت سر در بزرگ،عمارت دفتر استیفا یا گرمخانه،سر در نقاره خانه در مجاورت سر در بزرگ حیاط تخت مرمر متصل به حصار جنوبی ارگ ساخته شده بود،دروازه ای داشت که ارتباط بین شهر و ارگ سلطنتی را برقرار می ساخت . در دو طرف آن اتاقهای فوقانی و تحتانی قرار گرفته بود که قراولان ارگ و سر بازان کشیک در آنجا ساکن بودند و بعدها “دوستاق خانه” یا زندان نیز در این محل بود .
این دروازه شبها پس از به صدا درآمدن شیپورارگ بسته می شد و سربازان تا صبح از آن مواظبت می کردند و بالای دروازه ارگ اطاق بی در و پنجره وجود داشت که همه روزه چندین بار در آنجا نتاره چیان شاهی طبل یا بوق یا کرنای و گورگه و نقاره های خود به صدا در می آوردند و سنت دیرین سلطنتی ایران را اجرا می کردند .
در نقاره خانه سلطنتی همه روزه سه نوبت طبل می نواختند،دو نوبت نیز هنگام طلوع و غروب آفتاب نقاره می کوبیدند.
در ضلع شرقی میدان عمارت تلگرافخانه قرار داشت که تلگرافچیان دولتی شب و روز در آنجا مشغول کار بودند .در شمال میدان در گوشه شرقی که عمارت دفترخانه قرار گرفته بود سر در بزرگی بود که به آن “درب سعادت ” یا “عمارت سردر ” و “عالی قاپو “می گفتند این سر در در وسط ضلع شمالی میدان در روبرو و قرینه سر در نقاره خانه قرار داشت . اساس ساختمان سر در بزرگ از زمان فتحعلی شاه بود که درسالهای بعد تغییراتی در آن داده بودند ولی شکل اصلی بنا،تقریبا محفوض مانده بود. آخرین تغییر وتبدیلی که به آن داده شده بود در سال 1301ه.ق. به مباشرت آقا علی امین حضور وزیر بقایای آن زمان بود.
دیوار پشت سر در “درب سعادت “در سمت حیاط تخت مرمر با کاشیهای رنگین صحنه پیکار رستم و دیو سفید تزئین گردیده بود .در ضلع شمالی ارگ پس از سر در بزرگ شرحش گذشت دهانه خیابان نائب السلطنه (خیابان داور کنونی)و پس از آن ساختمان دو طبقه دفتر استیفا قرار داشت که وزیر دفتر و مستوفیان در آنجا به کارهای خود مشغول بودند.
در سال 1306ه.ق. بنا بنوشته اعتمادالسلطنه،گرمخانه و گلخانه بسیار بزرگی در سمت شرقی باغ گلشن ساخته بودند که اصله و نشا و گلهای سلطنتی را در آنجا پرورش می دادند .
تنها اثری که از میدان شاه قدیم و میدان توپخانه سابق در دوره های بعد در وسط میدان ارگ بروی سکوی دیده می شد، توپ عظیم و بزرگی بود که هنوز هم به درستی معلوم نیست به چه سبب آنرا “مروارید” نام نهادند .این توپ که اینک سالهاست که از میدان ارگ به باغ باشگاه افسران در تهران انتقال داده شده بر خلاف آنچه در میان مردم و تاریخ نویسان شهرت دارد،در ضمن جنگ ایرانیان و پرتغالیان در خلیج فارس بهغنیمت گرفته نشده و یا آنچنان که نوشته اند : جزو غنایمی که نادر شاه از هند آورده نبوده است بلکه این توپ مسلما به سال 1233ه.ق. درعهد فتحعلی شاه در اصفهان ریخته و سوار گردیده است و اشعار و ماده تاریخی که فتحعلی خانصبا ملک الشعراءدربار فتحعلی شاه برای آن سروده و بروی لوله توپ به طور برجسته حکاکی شده و همچنین رقم استاد اسماعیل ریخته گر اصفهانی سازنده توپ که جداگانه در داخل ترنجی ثبت شده است ، دلیل صریحی بر این موضوع می باشد .
نویسنده : مسعود زمانیها
با معمار نمونه همراه باشید
