عظیمترین نمایشخانه تاریخ ایران
ساختمانهای تئاتر و نمایش از جمله بناهایی هستند که در کشور ما، متاسفانه بنا به هر دلیلی، نقش کمتری در تاریخ معماری و نمایش داشتهاند. ایجاد رویکردی تازه نسبت به معماری نمایش و طراحی و ساخت سالنهای مختص نمایش خصوصا نمایشهای سنتی و آیینی همچون تعزیه، که به عنوان “میراث فرهنگ معنوی” از آنها یاد میشود، از جمله مواردی است که خلا آن در معماری کشور به چشم میآید. در راستای چنین رویکردی، شناخت فضاها و بناهای اجرای نمایشهای سنتی و آیینی، یکی از ضرورتها میتواند باشد. به دلیل اینکه نمایش در ایران عمدتا جریانی مردمی بود، از این رو نمایش، در فضاهایی که حضور مردم بیشتر بود، همچون میدانهای عمومی، حیاط کاروانسراها، چهار سوی بازارها، قهوهخانهها و تکیهها، اجرا میشد.
در این بین، تکیه دولت یکی از معدود بناهایی است که علاوه بر تاثیر بسزایی که در تاریخ تعزیه داشته، به عنوان بزرگترین نمایشخانه تمام اعصار ایران نیز شناخته شده است. تکیه دولت از جمله بناهایی بود که میتوانست با حضور و تداوم خود سهم بیشتری در تاریخ معماری و نمایش ایران داشته باشد. آنچه در ادامه میآید نگاهی است به معماری تکیه دولت.
تاریخ احداث تکیه دولت
تکیه دولت، با فرمان ناصرالدینشاه در سال 1284 هـ.ق. (البته در مورد تاریخ دقیق ساخت تکیه دولت، نقلقولهای متفاوتی وجود دارد.) و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالك (سرپرست ضرابخانه)، طی مدت حدود 5 سال (90 ـ 1284 هـ.ق.) با صرف هزینهای معادل یكصدوپنجاه هزار تومان ساخته شد.
در زمان احداث تكیه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تكیه وجود داشت که باگذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به 70 تا 80 تكیه رسید. در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماریاش، بیش از سایر تكایای قدیم تهران همچون “تکیه حیاط شاهی” و “تکیه حاج میرزا آغاسی”، توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیرایرانی را به خود جلب کرده بود.
در خصوص علل ساخت تکیه دولت در كتاب تاریخچه كاخ گلستان و ابنیه سلطنتی نوشته یحیی ذكاء، آمده است:
“معتبرترین و وسیعترین تكیههای تهران كه تعزیههای دولتی در آن برگزار میشد، تكیه “حاج میرزا آغاسی” (تکیه دولت قدیم) بود كه تكیه “عباس آباد” نیز نامیده میشد. استقبال شدید مردم به خصوص زنان ازنمایشهای مذهبی، همچنین تنگی و كوچكی فضای تكیه عباسآباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید میكرد و كار اجرای شبیهگردانی را مختل میساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تكیه بزرگتر و وسیعتری را طالب بود، از اینرو ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس العماره، امری نیز برای ایجاد تكیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالك صادر كرد.”
دارالخلافه ناصری
موقعیت تکیه دولت
در مورد موقعیت دقیق تکیه دولت، تفاوتهایی جزیی در اسناد برجایمانده موجود است. باوجود این موقعیت این بنا در جنوبغربی كاخ گلستان، کنار شمسالعماره و روبروی مسجد شاه سابق را همه تایید كردهاند، اما در خصوص قطعه زمین مورد استفاده برای احداث این بنا، پژوهشگران اظهارنظرهای متفاوتی کردهاند؛ برخی معتقدند كه فقط منزل مسكونی امیركبیر بعد از مرگش تخریب شده و به این منظور اختصاص یافته است و برخی دیگر نیز نوشتهاند كه منزل امیركبیر همراه با قسمتی از زندانخانه دولتی و سیاهچال كه گرمابه مخروبهای بود و انبارهای قدیمی، محل احداث تکیه دولت بوده است.
معمار تکیه دولت
در دوره قاجار معماران معروفی همچون محمدتقیخان معمارباشی؛ معمار دارالفنون، استاد علیمحمد کاشی؛ معمار شمسالعماره، محمدابراهیمخان معمارباشی؛ معمار تکیه سیدنصرالدین و میدان توپخانه و چند تن دیگر میزیستند، با این وجود در هیچیک از اسناد و منابع دوره قاجار بهطور صریح به معمار یا معماران تکیه دولت اشارهای نشده است. اما در کتاب معماران ایران؛ از آغاز دوره اسلامی تا پایان دورهقاجار، با استناد به فهرست یحیی ذکاء (مقاله معماران و استادکاران دوره اسلامی) و همچنین در مقاله آقای عنایت .. شهیدی با عنوان تکیه دولت و بررسیهای ناقص و نادرست درباره آن، به نقل از استاد کریم پیرنیا، استاد حسینعلی مهرین بهعنوان معمار تکیه دولت ذکر شده است.
تکیه دولت در کنار عمارتهای دارالخلافه
با توجه به اینکه اکنون از این بنای باعظمت اثری برجای نمانده است، با استناد به اطلاعات موجود و همچنین تصویر رنگی این تکیه اثر استاد کمالالملک که گویاترین سند معتبر باقی مانده از این بنا میباشد، به معرفی معماری آن میپردازیم.
معماری تکیه دولت را، برخی محققان همچون “خانم کارلاسرنارا”، “دکتر فوریه” و “لرد کرزن” اقتباسی از “آلبرت هال ـ Albert Hall” لندن یا تماشاخانهها و آمفیتئاترهای غربی دانستهاند. البته با توجه به اینکه سفر اول ناصرالدینشاه به اروپا در سال 1290 هـ.ق. انجام گرفته و طبق اسناد تکیه دولت طی سالهای 90 ـ 1284 هـ.ق. ساخته شده بود، این نظر کمی تامل برانگیز میباشد. سایر پژوهشگران از جمله بهرام بیضائی، مهدی فروغ و یحیی ذکاء نیز معتقدند که ساختمان تکیه دولت بر اساس طرح میدانها و برخی کاروانسراها و تکایا طراحی و ساخته شده بود.
تصویر رنگی تکیه دولت اثر استاد کمالالملک
شکل کلی بنای تکیه دولت از بیرون بهصورت منشوری هشتضلعی بود که در داخل به یک استوانه کامل با قطر میانی حدود 60 متر تبدیل میشد. این بنا با ارتفاعی حدود 24 متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زیرزمین) با مساحت تقریبی 2824 مترمربع و گنجایش حدود بیستهزار نفر طراحی شده بود.
تکیه دولت تا پیش از احداث کاخها و ساختمانهای بلند در اواخر دوره قاجار، از بلندتربن بناهای پایتخت بود بهطوریکه از پنج فرسنگی شهر پیدا بود. اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین شاه، در یادداشتهای خود در مورد تکیه دولت چنین نوشته است:
“… تکیه دولت از بناهای بسیار عالی دولتی است که مدور و چهار طبقه ساخته شده و همه از آجر است. این تكیه از پنج فرسنگی تهران همچون کوه عظیمی در میان شهر پیداست و به جز این بنا، گنبدهای مساجد و غیره كه بسیار مرتفع هستند، هیچ نمایان نیستند…”
نمای بیرونی تکیه دولت
در هر طبقه تکیه، غرفهها و طاقنماهایی مشرف به فضای مركزی وجود داشتند که هرکدام برای یکی از بزرگان کشوری و اعیان در نظر گرفته شده بود. تعدادی از این غرفهها دارای در و پنجرههای ارسی بودند و دسترسی به آنها، از طریق دالانها و راهپلههای پشت غرفهها امکانپذیر بود.
ساموئل بنجامین، در کتاب “ایران و ایرانیان” مشاهدات خود را از تكیه دولت طی سالهای 1300 تا 1303 هـ.ق. که در ایران بود، چنین مینویسد:
“موقعی كه از كالسكه پیاده شدم، با كمال تعجب ساختمان استوانهای شكل مجللی را در مقابل خود دیدم كه به وسعت و بزرگی آمفیتئاتر “ورونا” بود و با آجر و سنگ به سبك بسیار زیبایی ساخته شده بود.”
“… ظاهرا معمار بزرگ این تكیه خواسته بود ثابت كند كه نقشه یك ساختمان را طوری میتوان طرح كرد كه بدون دكوراسیون و تزیین هم ابهت و جلال خود را حفظ كند. ضمنا طوری تنوع در فرم و شكل
غرفههای اطراف به كار برده بود، كه چشم را خسته نمیكرد. خود این تنوع زیبایی خاصی به تكیه
میداد. در حقیقت معمار هنرمند، نبوغ و استعداد ذاتی خود را در این ساختمان بیمانند نشان داده است. غرفههایی كه برای شاه در نظر گرفته شده بود ارتفاع بیشتری داشت و بلندی سقف و سر در آن درست دو برابر غرفههای مجاور بود …”
“… تردیدی ندارم كه اگر این تكیه یا آمفیتئاتر به جای آجر، مانند آمفیتئاترهای روم قدیم از سنگ مرمر هم ساخته میشد، باز به هیچ وجه بر زیبایی و عظمت آن افزوده نمیگشت. واقعا توصیف زیبایی طاقها و سردرهای هلالی شكل تكیه امكانپذیر نیست. ایرانیها در حقیقت استاد این نوع معماری در جهان هستند. قطعی است كه ایرانیان طاقهای هلالی شكل را خیلی قبل از رومیها میساختهاند. رومیها این سبك را از ایرانیها تقلید كردهاند و با آنكه به طاقهای هلالی شكل خود خیلی مباهات میكنند، با این حال هرگز كار آنها به زیبایی و اصالت كار ایرانیان نیست.”
صحنه نمایش و فضای داخلی تکیه دولت
فضای میانی تکیه به چند بخش تقسیم میشد؛ صحنه نمایش بهصورت سكویی دایرهای با ارتفاعی حدود یك متر و قطر هیجده تا بیست متر در مرکز استوانه برای اجرای مراسم تعزیه و شبیهخوانی طراحی شده بود که در چهار طرف پلههایی برای بالا رفتن از آن قرار داشت. پیرامون سکو، مسیری بهعرض تقریبی شش متر برای حركت اسبها و سربازان تعزیه درنظر گرفته شده بود. بعد از این فضای شش متری، فضایی برای تماشاگران، سپس پلکانهایی سنگی (با شش پله) برای نشستن پیشبینی شده بود، كه تا دیواره بنا ادامه داشتند.
پوشش سقف تکیه، با دهانهای حدود 60 متر از عمده مسائل معماری آن بود که برای پوشش آن، داربستی از الوار و تیرهای چوبی (بهصورت هشت نیمدایره) که با میلهها و تسمههای آهنی به هم قفل و بست شده بودند، روی دیوارهای بنا قرار گرفته بود. این سازه استخوانبندی سقفی به شکل گنبد بر روی صحن بنا را تشکیل میداد که در مواقع لزوم چادر یا پوششی دیگر بر روی آن کشیده میشد.
در اواسط سلطنت مظفرالدین شاه، فشار پوشش چوبی سقف در طبقه چهارم خرابیهایی ایجاد كرد، ازاینرو برای حفظ قسمتهای دیگر بنا از سقف و طبقه چهارم صرفنظر شد و آن را تخریب و دو طبقه زیرین را مرمت كردند. سقف جدید تکیه نیز، که با کمک مهندسین خارجی و مصالحی از خارج تهیه شده بود، با پوششی متشکل از 12 نیمدایره آهنی که با پیچ و مهره به یکدیگر متصل و توسط سیمهای فنردار آهنی نگهداری میشدند، اجرا شد.
سازه سقف تکیه دولت
تکیه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر كشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه نیز در آن برگزار شد؛ چنانچه در سالهای 1302 و 1304 شمسی، با مرمت برخی از قسمتهای تکیه، آن را برای برگزاری “نمایشگاه امتعه وطنی” و تشكیل “مجلس موسسان” در نظر گرفتند.
تکیه دولت، عظیمترین نمایشخانه تاریخ ایران، سرانجام در سال 1326 به علل نامعلومی تخریب شد. (البته تاریخ دقیق تخریب تكیه نیز به درستی معلوم نیست.)
نویسنده : مسعود زمانیها
با معمار نمونه همراه باشید
